ქუთაისი – გაიგე შენი ქალაქის ისტორია

ქუთაისი — ქალაქი და მუნიციპალიტეტი საქართველოში, იმერეთის მხარის ადმინისტრაციული ცენტრი, სიდიდით მეოთხე ქალაქი საქართველოში, საქართველოს სამეფოს ისტორიული დედაქალაქი, ქუთაისის საეპისკოპოსოს ისტორიული ცენტრი. მდებარეობს მდინარე რიონზე. მოსახლეობა 130 400 ადამიანი (2023).

ქუთაისის დოკუმენტური ისტორია იწყება ძვ. წ. III საუკუნიდან, თუმცა ანტიკური ავტორები მას თვლიან ძველი კოლხეთის სამეფოს (ძვ. წ. VIII ს.) დედაქალაქად. ქუთაისის ძველი სახელებია: აია, ქუთაია, ქუთათისიუმი. ქუთაისი საუკუნეების განმავლობაში, VIII-დან XIX საუკუნემდე, დასავლეთქართული სახელმწიფოს (მოგვიანებით იმერეთის სამეფოს) ცენტრი იყო. ბიზანტიელი ისტორიკოსი პროკოპი კესარიელის (VI ს.) ცნობით:

“მოხირისის მხარეს ჩამოუდის ერთი მდინარე, სახელად რეონი; მის სანაპიროებთან ძველადვე კოლხებს აუგიათ ციხე… მაშინ ამ ციხეს კოტაიონს უწოდებდნენ ელინურ ენით, ამჟამად კი მას ლაზები ქუთათისს ეძახიან… სხვები კი ამბობენ, ძველ დროში ამ ადგილას ქალაქი იყო და კვიტაიონი ეწოდებოდაო; აქაური იყო აიეტი, რის გამოც პოეტები მას კვიტაიელს ეძახდნენ, კოლხიდის ქვეყანას კი კვიტატიდსო“

შუა საუკუნეებში ქუთაისის სახელი უკავშირდებოდა დავით აღმაშენებლის მოღვაწეობას, ახალ ეპოქაში — აკაკი წერეთლის, ზაქარია ფალიაშვილის, კოტე მარჯანიშვილის საქმიანობას. ქუთაისის და მისი შემოგარენის მთავარი ღირსშესანიშნაობებია: ბაგრატის ტაძრის ნანგრევები (XI ს.), გელათის მონასტერი (XII ს.), გეგუთის სასახლე (XII ს.), სათაფლიის მღვიმური ნაკრძალი, ბალნეოლოგიური კურორტი წყალტუბო. ქუთაისში არის ქუთაის-გაენათის ეპარქიის კათედრა და რეზიდენცია.

ქუთაისის დაარსების ისტორია და სახელწოდება დღემდე კამათის საგანია. ესეც, ისევე როგორც ქალაქის ისტორიასთან დაკავშირებული ბევრი სხვა საკითხი, სამეცნიერო ჰიპოთეზების საგანია. წყაროთა მონაცემები მწირია. ასევე ზოგადია ცოდნა ძველი ქუთაისის გარეგნული იერ-სახის შესახებაც. ისტორიკოსი დიმიტრი მეღვინეთუხუცესიშვილის (XIX ს.) ცნობით:

“ამბობენ მითომ ქუთაისის სახელი შემდგარიყოს სამთა სიტყვათაგან: ქვა მთა ისი (ესე იგი ქვიან მთაზედ ქალაქი) და შემდგომ ჟამთა ცვლილებისა, უწოდებენ აწ ქუთაისი“

აია-კოლხეთის დედაქალაქი კჳტაიისი [კოტაისი, კუტაია, კჳტაჲა] პირველად ელინისტური ხანის ბერძნულ თხზულებებში იხსენიება. მათ შორის უმთავრესია აპოლონიოს როდოსელის „არგონავტიკა“ (ძვ. წ. III ს.), ოქროს საწმისის მოსაპოვებლად ბერძენთა ლაშქრობის შესახებ დაწერილი პოემა.

“აქ კჳტაიისის ხმელეთსა და კირკეონის ველზე ამარანტების შორეული მთებიდან მორევიანი ფაზისი მიაგორებს ფართო ნაკადს ზღვისაკენ. როდესაც ამ მდინარის შესართავთან მიაცურებთ ხომალდს, დაინახავთ კჳტაიელი აიეტის კოშკებს და არესის ჩრდილოვან ჭალაკს, სადაც მუხის წვერზე ჩამოკიდებულ საწმისს… უთვალთვალებს საზარელი დრაკონი“.

“კჳტაიისის ხმელეთი“, ანუ ქუთაისი მისი მიმდებარე მიწებით ბიზანტიელ ავტორებთან „მოხირისად“ იწოდება; ქართულ მატიანეებში XI საუკუნიდან ამ სახელწოდებას „ქუთათისის ქუეყანა“ ცვლის, XVIII საუკუნეში კი — „ვაკე“. XVIII საუკუნეში „ვაკის“ მცხოვრებნი იმერეთის მეფის ერთგულებაზე იფიცებდნენ და განსაკუთრებული უფლებებით სარგებლობდნენ, მათ „ფიცისკაცები“ ეწოდებოდათ.

ქალაქის ტერიტორიასა და მის მიმდებარედ, მდინარე წყალწითელას ხეობაში ადამიანი ჯერ კიდევ ქვედა პალეოლითის ხანაში ცხოვრობდა. ამ პერიოდის ძეგლებია ჭახათი, თეთრამიწა, საკაჟია და საგვარჯილე. თეთრამიწასა და საგვარჯილეში ენეოლითისა და ადრებრინჯაოს ხანის ფენებიცაა დადასტურებული. ქუთაისი დაწინაურდა ძვ. წ. II ათასწლეულის II ნახევარში. ძვ. წ. XV-XIII საუკუნეებიდან აქ კოლხური კულტურის არსებობა დასტურდება. ძველი ბერძნული მითოლოგია და ისტორია ქუთაისს ე.წ. „მინოსის ხანას“ (ძვ. წ. XVII-XV სს) მიაკუთვნებს. მინოსი, ხელმწიფე კრეტაზე, და აიეტი ძველ ბერძნებს თანადროულ, მოკავშირე და დამოყვრებულ (სიძე-ცოლის ძმა) მეფეებად მიაჩნდათ.

მდინარე რიონის მარჯვენა ნაპირზე „დათეშიძეების“ და „გაბაშვილის“ გორებზე გაითხარა გვიანბრინჯაო-ადრერკინის პერიოდის ნამოსახლარი, რამაც დაადასტურა ძვ. წ. VI საუკუნეში აქ ქალაქის ტიპის მსხვილი ცენტრის არსებობა. „ცაცხვების“ ტერიტორიაზე 1920 წელს აღმოჩნდა ძვ. წ. V-IV საუკუნეების ორმოსამარხები. „გაბაშვილების“ ნამოსახლარზე ნაწილობრივ შესწავლილია ძვ. წ. V საუკუნის კულტურული ფენა. ნაპოვნია შავლაქიანი ჭურჭლის ფრაგმენტები. გამოვლენილია რკინის სადნობი ქურის საბერველი მილი, რაც რკინის დასამუშავებელი სახლოსნოს არსებობაზე მიუთითებს. აღმოჩენილი მასალა მიუთითებს ქუთაისის სავაჭრო-ეკონომიკურ ურთიერთობებზე გარე სამყაროსთან. ელინისტური ხანის არქეოლოგიური მასალიდან აღსანიშნავია მწვანეყვავილას მიდამოებში ნაპოვნი ალექსანდრე მაკედონელის ტეტრადრაქმა და მითრიდატეს ოქროს სტატერი. უქიმერიონის გორაზე აღმოჩენილია ელინისტური ხანის არტეფაქტები.

ქალაქი მოხსენიებული აქვს ძვ. წ. III საუკუნეში აპოლონიოს როდოსელს კუტაიას სახელით. ამ დროს ის იყო კოლხეთის სამეფოს მსხვილი ცენტრი.

III-V საუკუნეებში, ეგრისის სამეფოს დედაქალაქობის ხანაში, ჩამოყალიბდა ქალაქის აღნაგობა, რომელიც შემდეგ საუკუნეების მანძილზე უცვლელი დარჩა. დღევანდელი არქიელის გორაზე ჯერ ციტადელი გაშენდა, შემდეგ კი მას იქვე შიდაქალაქი დაემატა, რომლის გალავანშიც დიდი სასახლე იყო აღმართული. მოგვიანებით რიონის მარცხენა ნაპირისკენ გალავანშემოვლებული ქვედაქალაქი გაიშალა. VI საუკუნეში მას იხსენიებს პროკოპო კესარიელი კუტაიონის სახელით. ეგრისის დიდი ომის დროს ქალაქი ხელიდან ხელში გადადიოდა. 551 წელს ის სპარსმა სარდალმა მერმეროემ დაიკავა. VIII საუკუნის 30-იან წლებში ქუთაისი მურვან ყრუმ დაარბია. მისივე ბრძანებით ქუთაისში აწამეს არგვეთის მთავრები დავით და კონსტანტინე.

VIII საუკუნის ბოლო მეოთხედში აფხაზთა მთავარი ლეონ II გათავისუფლდა ბიზანტიის ვასალობისგან და აფხაზთა სამეფოს მეფედ ეკურთხა. მან დედაქალაქი ანაკოფიიდან ქუთაისში გადაიტანა. მანვე მდინარე რიონის მარჯვენა ნაპირზე არსებულ ციტადელს ქვის გალავანი შემოავლო და სამეფო სასახლე ააშენა. გალავნის გარეთ გაჩნდა დასახლება და ახალი უბნები, იმატა მოსახლეობამ.

“ხოლო დაჯდა რა ესე ლეონ მეფედ და დაიპყრა ყოველი ეგრისი, არღარა უწოდა ეგრისი, არამედ აფხაზეთი… აღაშენა ქუთაისი ქალაქი და ციხე და ჰყო საყდარი აფხაზთა მეფისა“ (ვახუშტი ბატონიშვილი)

978 წელს ბაგრატ III-მ საქართველოს სამეფოს დედაქალაქი ქუთაისში გადაიტანა. ამ დროიდან 1122 წლამდე ქუთაისი საქართველოს სამეფოს სატახტო ქალაქის ტიტულს ინარჩუნებდა. ბაგრატ III-ის პერიოდში ქალაქმა მნიშვნელოვნად იცვალა სახე: განახლდა სამეფო სასახლე და ციხე-გალავანი, ხოლო 1003 წელს ეკურთხა ღვთისმშობლის მიძინების ახალი ტაძარი. ეს ტაძარი საქართველოს ერთიანობისა და ძლიერების სიმბოლო უნდა ყოფილიყო, ამიტომ მისი კურთხევა განსაკუთრებულ მოვლენად იქცა. მეფე ბაგრატმა „აკურთხა ეკლესია ქუთათისა განგებითა დიდითა და მიუწვდომელითა, რამეთუ შემოკრიბნა მახლობელნი ყოველნი ჴელმწიფენი და კათალიკოსნი, მღვდელთმოძღუარნი და ყოველთა მონასტერთა წინამძღუარნი, და ყოველნი დიდებულნი ზემონი და ქუემონი, მამულისა და სამეფოსა მისისა მყოფნი, და სხუათა ყოველთა საჴელმწიფოთანი“ (ქართლის ცხოვრება).

1073 წელს მსხვილი ფეოდალი ნიანია ქვაბულისძე განუდგა მეფის ხელისუფლებას და ხელთ იგდო ქუთაისი. 1080 წელს ქუთაისი გადაწვეს თურქ-სელჯუკებმა დიდი თურქობის დროს. 1089 წელს ქუთაისში მეფედ ეკურთხა დავით აღმაშენებელი. აღმაშენებლის მეფობის დროს ქალაქი კიდევ უფრო დაწინაურდა. მან 1106-1125 წლებში ქუთაისთან ახლოს ააგო გელათის ტაძარი და უმაღლესი სასწავლებელი — გელათის აკადემია, რომელიც „მეორე იერუსალიმად“ და „სხუად ათინად“ იწოდებოდა. გელათი მთელი საქართველოსთვის სიბრძნისა და სიწმინდის კერად იქცა.

1122 წელს, როდესაც დავით აღმაშენებელმა პირველობა არაბთაგან განთავისუფლებულ თბილისს მიანიჭა, ქუთაისი ერთიანი საქართველოს მეფეთა სამყოფლად დარჩა. სამეფო რეზიდენციად რჩებოდა გეგუთის სასახლეც, რომელსაც „საყდარსა დავითიანსა“ უწოდებდნენ. ქუთაისი სამეფო კარის თავშესაფარი და დედაქალაქი ხდებოდა, როდესაც მტრები თბილისს იღებდნენ. ასე იყო 1226 წელს ჯალალ ად-დინის შემოსევისას და 1235 წელს მონღოლთა მიერ აღმოსავლეთ საქართველოს დაპყრობისას. ორმეფობის ხანაში, 1259-1329 წლებში, ქუთაისი დავით VI ნარინის და მისი მემკვიდრეების სატახტო ქალაქი იყო. 1386 წელს დაწყებულმა თემურლენგის გამანადგურებელმა ლაშქრობებმა 1403 წელს ქუთაისამდეც მოაღწია. ქალაქი აოხრდა და მოსახლეობა გაიჟლიტა. ამ ლაშქრობის შემდეგ დაიწყო ქუთაისის დაქვეითება.

1489 წელს საქართველოს სამეფოს დაშლის შემდეგ ქუთაისი იმერეთის სამეფოს დედაქალაქი გახდა. XV საუკუნის იტალიელი მოგზაურის ჯოსაფატ ბარბაროს ცნობით ქუთაისი ერთ პატარა ბორცვზე მდებარე ქალაქი იყო. 1510 წელს ის ოსმალებმა დაარბიეს.

“თათარნი მოვიდნენ და დაწვეს დიდი მონასტერი გენათისა შიგნით და გარეთ, და ქუთათისი და საყდარი, და სხუანი ეკლესიანი“ (ქართლის ცხოვრება)

1555 წლის ამასიის ზავის შემდეგ იმერეთის სამეფო ოსმალეთის ვასალი გახდა. XVII საუკუნის I ნახევარში იმერეთის მეფე გიორგი III-ის დროს ჩატარდა დიდი აღმშენებლობითი სამუშაოები. აშენდა ოქროს ჩარდახის სამეფო კომპლექსი, მწვანეყვავილას საერო და საკულტო ნაგებობები, კათოლიკური ეკლესია, XVII საუკუნის შუა წლებში ქუთაისის მოსახლეობა 1000 კომლს შეადგენდა. 1666 წელს ქალაქი ოსმალებმა დაიკავეს. 1667 წელს ქალაქის მოურავმა ბეჟან ლორთქიფანიძემ ისინი განდევნა, თუმცა 1669 წელს ის კვლავ ოსმალებმა დაიკავეს და ერთი საუკუნის განმავლობაში ეკავათ უქიმერიონის ციხე. ამ დროს დაეცა ეკონომიკური და კულტურული ცხოვრება, დაიცალა უბნები. 1691 წელს ოსმალებმა დაანგრიეს ბაგრატის ტაძარი. XVII საუკუნის ქუთაისი აღწერა კათოლიკე მისიონერმა არქანჯელო ლამბერტიმ:

“მთებიდან ჩამოდიან სვანები, რომელთაც ჩამოაქვთ თავისი შინაური ნაწარმი… და ჩამორეკენ ხოლმე თხებს და ცხვრებს. ქართლიდან მოდიან ქართველები და ირანელები, რომელთაც მოაქვთ ირანული შალები და ინდოეთის ფერადი ქსოვილები, ტყავები, დამარილებული თევზი კასპიის ზღვიდან, ხიზილალა და სანელებლები. თურქები სამცხის მხრიდან მოდიან და ბლომად მოაქვთ თავისი სავაჭრო. მაგალითად: უნაგირები და ცხენის საკაზმავები, ხალები, ხანჯლები და თურქული ზანდუკები“

მიუხედავად დაკნინებისა, იმერეთის სატახტო ქალაქი თავის ოდინდელ აღნაგობას მეტ-ნაკლებად მაინც ინარჩუნებდა. ქალაქის მთავარი ნაწილი კვლავაც ძველი ცენტრი იყო: შიდაციხე და გალავნიანი შიდაქალაქი, სადაც ბაგრატის ტაძარი იყო აღმართული. ქალაქის ამ ნაწილს „დიდ ქუთაისს“ ან „ზედაქალაქს“ უწოდებდნენ. XVIII საუკუნეში ჯერ კიდევ არსებობდა მთის ფერდზე შეფენილი გამაგრებული ქვედაქალაქი, რომელიც რიონის მარცხენა ნაპირზე გადადიოდა და „ჴიდის კარით“ იყო დაცული. გალავანს მიღმა დიდ ქუთაისს გარეთუბანი ემიჯნებოდა. ზედაქალაქის მნიშვნელობის მიუხედავად, ქუთაისი რიონის მარცხენა ნაპირზე, დაბლობზე ვითარდებოდა. ამ არემარეს „მცირე ქუთათისს“ ეძახდნენ. გალავანს მიღმა მეფის ბაღები და დიდი მოედანი იყო გაშლილი. ამ მოედანზე იმართებოდა მეფის საჯარო შეხვედრები, ეწყობოდა ასპარეზობები – ყაბახი, ჯირითი, ხელშუბის ტყორცნა და თოფის სროლა. მოედნის გაყოლებაზე მდებარეობდა „ახალი ქალაქი“, გარეთუბანი, სადაც სავაჭრო რიგები და ვაჭარ-ხელოსანთა სახლები იყო ჩამწკრივებული. XVIII საუკუნეში ქალაქი არაერთხელ ოდიშის მთავარმა ლევან დადიანმაც არაერთხელ დაარბია და გადაწვა, რაზეც მოწმობს წარწერა ილორის წმ. გიორგის ტაძარზე. ჟან შარდენის ცნობით 1723 წელს ქუთაისში 20 კომლი ცხოვრობდა და ის დიდ და მჭიდრო სოფელს უფრო ჰგავდა, ვიდრე სატახტო ქალაქს.

1737 წელს შედგენილ იქნა ქუთაისის პირველი რუკა. ის ტიმოთე გაბაშვილმა შეადგინა. 1770 წელს მეფე სოლომონ I რუსეთის ჯარის დახმარებით ქუთაისის ციხიდან ოსმალები განდევნა. მეფემ ხონიდან და სხვა ადგილებიდან ვაჭრები გადმოიყვანა და ქუთაისში „ქალაქობა“ (ბაზრობა) აღადგინა. ამ პერიოდიდან ქუთაისის აღორძინების ხანა იწყება. გამოცოცხლდა მეურნეობა, იმატა მოსახლეობამ, აღორძინდა კულტურულ-საგანმანათლებლო ცხოვრება. აღმავლობა სოლომონ II პერიოდშიც გრძელდებოდა. XVIII საუკუნეში ქუთაისში მოღვაწეობდნენ მწიგნობრები და პოეტები, მათ შორის აღმოსავლეთ საქართველოდან ლტოლვილნიც: გიორგი ბატონიშვილი, თეიმურაზ I, არჩილ II, ნიკოლოზ რუსთველი, ზაქარია გაბაშვილი, ბესიკი, ელიზბარ ერისთავი, ალექსანდრე ამილახვარი, სოლომონ ლიონიძე, ქუთათელი მღვდელმთავრები და სხვები. 1800 წელს დაარსდა პირველი სტამბა, გაიხსნა ასამდე სავაჭრო სახლი, სახე იცვალა ქალაქის მოსახლეობამ. XVIII საუკუნეში ქალაქში მოვაჭრე სომხებს, ებრაელებსა და თურქებს, მოგვიანებით სოლომონ II მიერ ახალციხიდან გადმოსახლებული კათოლიკე ვაჭრები დაემატა, რომლებმაც XIX ს.-ში დიდი წვლილი შეიტანეს ქალაქურ ცხოვრებაში.

1804 წლის 25 აპრილს მეფე სოლომონ II იძულებული გახდა რუსეთის იმპერიის ქვეშევრდომობა მიეღო. 1810 წლის 20 თებერვალს რუსეთმა იმერეთში მეფის ხელისუფლება გააუქმა. ქუთაისში, ისევე როგორც მთელს ქვეყანაში, რუსეთის ჯარი ჩადგა. 1811 წლიდან ქუთაისი იმერეთის ოლქის სამხედრო-ადმინისტრაციული ცენტრი გახდა. რიონის მარცხენა ნაპირზე აშენდა ევროპული ტიპის სამხედრო და ადმინისტრაციული შენობები. 1821 წელს გაიხსნა სასულიერო სასწავლებელი, 1830 წელს სკოლა. 1840 წლიდან იყო ქუთაისის მაზრის ცენტრი, 1846 წლიდან კი ასევე ქუთაისის გუბერნიისა. საგრძნობლად იმატა მოსახლეობამ. ამ პერიოდში მეფეთა სასახლის ადგილი რუსეთის მხედრობის ყაზარმებმა დაიკავა. რუსული ადმინისტრაცია ახალ ქალაქში განთავსდა, ხოლო თვით ქალაქის განვითარება რიონის მარცხენა ნაპირზე გაგრძელდა. აქ იყო ძირითადი საცხოვრებელი უბნები, ბაზარი მრავალრიცხოვანი სავაჭრო და სახელოსნო რიგებით, ახალი სამლოცველოები და ყაზარმები. სახლების უმრავლესობა თიხით შელესილი, გარედან კირით შეთეთრებული წნულის იყო. თავადები და მდიდარი ვაჭრები ხის სახლებში ცხოვრობდნენ. 1820-იან წლებში ქუთაისის სამოქალაქო მოსახლეობა 1085 ადამიანს შეადგენდა. აქედან ნახევარი იყვნენ ებრაელები, დანარჩენი კი სომხები და იმერლები.[5] 1850-იან წლებშიც კი 481 სახლიდან ქალაქში მხოლოდ 15 ყოფილა ქვის, დანარჩენი კი „იმერული წესით” იყო ნაგები.[6] თავადაზნაურობა ძირითადად ქალაქგარეთ ცხოვრობდა. ძველ ქუთაისში სახლობდნენ განდევნილი მეფის მსახურთა და მოხელეთა შთამომავლები. აქვე იყო იმერეთის ეპარქიის მმართველის რეზიდენციაც. რიონის მარცხენა სანაპიროზე გაშლილი ახალი ქუთაისი „ვაჭართა ქალაქი“ იყო. მოსახლეობის ძირითად ნაწილს ქართველი კათოლიკეები, სომხები და ებრაელები შეადგენდნენ. ქართველ და სომეხ ვაჭრებს უცხოური საქონელი შემოჰქონდათ, ებრაელები წვრილვაჭრები იყვნენ, იმერლები კი ხელოსნები, მიკიტნები და მედუქნეები იყვნენ. ბერძნები პურს აცხობდნენ. XIX საუკუნის დასაწყისში ქალაქს „თათარი“ (მაჰმადიანი) ლაზები აშენებდნენ, მოგვიანებით კი იმერელი და ბერძენი ქვისმთლელები და დურგლები გამოჩნდნენ. ამათ გარდა, ქალაქში მცირერიცხოვანი რუსი და პოლონელი სამხედროები და მოხელეებიც იყვნენ.

„ცხოვრება ქუთაისში წააგავს ძველი ბერძნების ცხოვრებას… ბაზარი აქ არის, ისევე, როგორც ათენში, სიცოცხლისა და მოძრაობის ცენტრალური პუნქტი. ხელოსანსაც აქ გამოუფენია თავისი ნაწარმი, მუშაობს ხალხის თვალწინ; ყველაფერი სჩანს: როგორ იზილება ცომი, ცხვება პური, იხარშება წვენი მიკიტანთან, იჭედება ცხენი, ილესება დანა, იკერება წაღა, იპარსება თავი. დუქანი და სახელოსნო ღიაა წინიდან და არაფერია დაფარული საზოგადოებისაგან“ (დიუბუა დე მონპერე, 1833 წ.)

ქუთაისურ ნაწარმთაგან განთქმული იყო გიშრის ნაკეთობანი, რომლებიც სპეციალურ მაღაზიებში იყიდებოდა. პარასკევობით და კვირაობით გამართულ ბაზრობებზე გარშემო სოფლებიდან ჩამოჰქონდათ სანოვაგე. აქ გახსნილ „იარმუკაზე“ უფრო შორიდანაც ჩამოდიოდნენ ვაჭრები, რომელთაც ძირითადად ევროპული საქონელი ჰქონდათ. XIX საუკუნის შუა წლებიდან ქალაქში ბევრი სიახლე გაჩნდა. ძველი საასპარეზე მოედნის ადგილას 1848 წელს ბულვარი გაშენდა — ხეივნებიანი დიდი ბაღი ზამბახებით, ბზებით, კაფეთი, გრძელი სკამებით და საცეკვაო მოედნით. 1820-იანი წლებიდან ქალაქში უკვე არსებობდა კიდევ ერთი საზოგადო ბაღი-მოედანი, სადაც კვირაობით და სადღესასწაულო დღეებში გარნიზონის ორკესტრი უკრავდა ქართულ საცეკვაო მუსიკას. თუმცა ახალი ბაღი ქუთაისში ნამდვილ ცენტრად გადაიქცა. ამოქმედდა აბრეშუმის ძაფსაღები ფაბრიკა, მდინარე რიონზე აიგო მეორე ხიდი ე.წ. თეთრი ხიდი. მოედნის ირგვლივ იყო განლაგებული ქალაქის მთავარი მართლმადიდებლური ტაძრები (წმ. ალექსანდრე ნეველის სახელობის „სობორი“ და წმ. მთავარანგელოზის ეკლესია), პირველი დიდ სასწავლებლები (ქუთაისის კლასიკური გიმნაზია და წმ. ნინოს სასწავლებელი) და ახალი სავაჭრო „ყაფანი“. მდიდარი ქუთათურებიც აქვე ცხოვრობდნენ. ქუთათურთა მცდელობით ქალაქი თანდათან ევროპულ იერს იღებდა. ქალაქი საბჭომ მიიღო გადაწყვეტილება ცენტრალურ ქუჩებში ხის სახლების მშენებლობის აკრძალვის შესახებ. ხის სახლების ადგილი ნელ-ნელა ქვითკირის ორსართულიანმა ნაგებობებმა დაიკავა. გაჩნდა ახალი უბნები: კახნიაური, ბალახვანი, მწვანეყვავილა, საფიჩხია ბჟოლები, ჭომა და სხვა. ოღროჩოღრო ქუჩები შეცვალა სწორმა, მოკირწყლულმა და განათებულმა ქუჩებმა. ქუჩებს სახელები დაარქვეს. 1862 წელს რიონზე ააგეს პირველი ლითონის ხიდი კავკასიაში, რომელსაც წითელი ხიდი უწოდეს.

1860-იან წლებში ბატონყმობის გაუქმების შემდეგ გაჩნდა კაპიტალისტური ტიპის საწარმოები. დაიწყო განვითარება მეწარმეობამ. პეტრე კოკოჩაშვილს მინერალური წყლის ქარხანა ჰქონდა; ოცხელებს — სამღებროები და არყის სახდელები; ჭალიშვილებს — გიშრის, ბამბისა და მატყლის წარმოება; გოკიელებს, ფირალიშვილებსა და მეფისაშვილს — თამბაქოს ფაბრიკები. ასევე მუშაობდა აგურის, ტყავის, კრამიტის დასამუშავებელი ქარხნები, საკონდიტრო საამქროები, საფეიქრო ფაბრიკა, მიტროფანე ლაღიძის შუშხუნა წყლების დარბაზი და ყინულის ქარხანა; ასევე ღვინის საწარმოები, შამპანურის ქარხანა. გაიხსნა სასტუმროები: „ფრანცია“, „გრანდოტელი“, „ლონდონი“, „პალასოტელი“, „ორიენტი“, „ბელვიუ“, „იტალია“ და სხვა. დაარსდა ბანკები. 1875 წელს ქუთაისმა მიიღო საქალაქო თვითმმართველობის უფლება.

1877 წელს ქუთაისი ცალკე ტოტით შეუერთდა ამიერკავკასიის რკინიგზის ცენტრალურ მაგისტრალს. ამის მიზეზი იყო მსხვილი მიწათმფლობელი და მეურნე ალექსანდრე ანანოვი. ანანოვი ფლობდა აჯამეთის ტყეს, აწარმოებდა ხე-ტყესა და ღვინოს. 1866 წელს, ალექსანდრე ანანოვის ვაჟიშვილები მიხრან და აბგარ ანანოვები, გაემგზავრნენ პეტერბურგში, რკინიგზის ადმინისტრაციაში და სოლიდური თანხის სანაცვლოდ, მოახერხეს პროექტის შეცვლა და სარკინიგზო მაგისტრალის ქალაქ ქუთაისის ნაცვლად სოფელ რიონში, თავიანთ მამულში გატარება. ამით ანანოვებმა მიაღწიეს პროდუქციის გატანის გაიაფებასა და გამარტივებას, თუმცა ყოველივე ამის გამო სარკინიგზო მაგისტრალმა ქუთაისს გვერდი აუარა. მაგისტრალურ რკინიგზაზე მიერთება მხოლოდ 1887 წელს, ტყიბული-ქუთაისი-რიონის რკინიგზის დასრულების შემდეგ მოხერხდა.

1880 წელს ქუთაისში გაიხსნა ქართული გიმნაზია, 1881-1883 წლებში გამოდიოდა გაზეთი „შრომა“, 1885 წელს გაიხსნა პროფესიული თეატრი, დაარსდა სხვადასხვა საზოგადოებრივი ორგანიზაციები. 1890-იან წლებში ქუთაისის მოსახლეობამ 32 000-ს გადააჭარბა. 1894 წელს ჩამოყალიბდა მესამე დასის ქუთაისის ორგანიზაცია. ქალაქში გამორჩეულად დიდი ზომის მხოლოდ სასწავლებლები იყო. ქუთაისი მთელი დასავლეთ საქართველოს საგანმანათლებლო კერას წარმოადგენდა და იქ ჩადიოდა მთელი რეგიონის ახალგაზრდობა. XX საუკუნის დასაწყისში აქ 24 სხვადასხვა სახის სასწავლებელი არსებობდა. კლასიკური, სათავადაზნაურო, წმინდა ნინოსა და რეალური სასწავლებლის გვერდით არსებობდა მრავალი კერძო სკოლაც. მოქმედებდა სასულიერო სემინარია, კათოლიკური და სომხური სამრევლო სკოლები. თუმცა სკოლების უმრავლესობაში ქართული ენა იკრძალებოდა. XX საუკუნის დასაწყისში გაჩნდა სინემატოგრაფი (კინოდარბაზები): „რადიუმი“, „მონპლეზირი“ და „თამარი“. ქალაქი უცხოელი სტუმრისთვის უჩვეულო შთაბეჭდილებას ტოვებდა. პატარა, ორსართულიანი სახლები ერთი მხრივ ევროპულს ჰგავდა, მეორე მხრივ კი აივნები და ბაღები ადგილობრივი ორნამენტებით იყო მორთული. პირველ სართულად თითქმის მთელ ქალაქს დარაბების რიგი მისდევდა, სადაც მაღაზიები და საწარმოები იყო მოთავსებული.

“ეს ალაგი ჩუმი და მოწყენილია. როდესაც ქუთაისში შევედით, გვეგონა განათლების ცენტრში შევედითო… ქუთაისი უფრო ქალაქის მიდამოს ჰყავს, ვინემ თვითონ ქალაქს“ (ემილ ლევიე)

XX საუკუნის დასაწყისიდან ქალაქში გაძლიერდა რევოლუციური და სოციალ-დემოკრატიული მოძრაობა, შეიქმნა რსდმპ-ის კომიტეტი, არალეგალური სტამბა1905 წლის რევოლუციის დროს იმართებოდა მიტინგები და დემონსტრაციები. 1905 წლის თებერვალში მოხდა შეტაკება დემონსტრანტებს და კაზაკთა ჯარის ნაწილებს შორის, ქალაქში აღიმართა ბარიკადები. რევოლუციონერებს ფარულად ხელს უწყობდა ქუთაისის გუბერნატორი ვლადიმირ სტაროსელსკი, რომელსაც „წითელი გუბერნატორი“ შეარქვეს.

1921 წლის მარტს ქუთაისი დაიკავეს რსფსრ-ის საოკუპაციო ძალებმა. 1926 წლისთვის ქალაქის ფართობი 25 კმ² იყო. საბჭოთა დროს ქუთაისმა სამრეწველო პროფილი შეიძინა. ამუშავდა მაუდის, სამკერვალო, აბრეშუმის ფაბრიკები, ბარიტის, გუმბრინის, ლითოფონის, მინის ქარხნები და სხვა საწარმოები. 1930 წელს დაარსდა პედაგოგიური ინსტიტუტი, 1934 წელს ამოქმედდა რიონჰესი. 1939 წლის 11 ივლისს საქართველოს სსრ-ის უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის ბრძანებულებით ქალაქი ქუთაისი ქუთაისის რაიონს გამოეყო.

1938, 1947 და 1976 წლებში მომზადდა ქალაქის გენერალური გეგმები. 1941-1945 წლებში 22 ათასი ქუთაისელი მონაწილეობდა მეორე მსოფლიო ომში. 1951 წელს ამოქმედდა ქუთაისის ავტომექანიკური ქარხანა. ქუთაისი საქართველოს სსრ-ის მეორე სამრეწველო-ინდუსტრიული ცენტრი იყო თბილისის შემდეგ. საბჭოთა პერიოდში ქალაქი იყოფოდა ორ: ლენინისა და ავტოქარხნის რაიონებად. მოქმედებდა 51 საწარმო, რომელთა პროდუქცია იგზავნებოდა სსრკ-სა და საზღვაგრარეთის ქვეყნებში. ქალაქის ეკონომიკის მთავარ დაგებად იქცა ელექტროენერგეტიკა, მანქანათმშენებლობა და ქიმიური მშენებლობა. ასევე განვითარებული იყო აბრეშუმის, სამკერვალო, კვების, ხის დამუშავებითი და საშენი მასალების მრეწველობა.

2013 წლიდან ქუთაისთან ამოქმედდა ქუთაისის საერთაშორისო აეროპორტი. 2012-2018 წლებში ქუთაისი საქართველოს პარლამენტის ადგილსამყოფელი იყო. ქალაქის ტერიტორიაზე 18 000-მდე კერძო საცხოვრებელი სახლი, 900-მდე მაღლივი კორპუსი და ასობით საზოგადოებრივი დანიშნულების შენობაა განლაგებული.

საქართველოში ჩატარებული მოსახლეობის საყოველთაო აღწერების მონაცემების მიხედვით ქუთაისის მოსახლეობის რაოდენობა 1897-1989 წლებში მუდმივად მატულობდა, ქუთაისი თბილისის შემდგომ მოსახლეობის რაოდენობის მიხედვით ყოველთვის მეორე ქალაქს წარმოადგენდა. ქალაქ ქუთაისის 1976 წლის მესამე გენერალური გეგმის თანახმად, 2000 წლისათვის მოსახლეობის რაოდენობას 400 ათასი მცხოვრებისთვის უნდა მიეღწია. XX საუკუნის ბოლოსა და XXI საუკუნის დასაწყისში ქალაქის მოსახლეობა პერმანენტული კლების პროცესს განიცდის. ამჟამად ქუთაისი საქართველოში მოსახლეობის რაოდენობის მიხედვით მეოთხე ქალაქია.